Streszczenie

Klasztor cysterski w Kołbaczu, na terenie obecnego województwa zachodniopomorskiego, został założony przez mnichów przybyłych z duńskiego Esrom w 1174 r. Cystersi jako doskonali organizatorzy, dysponując zespołem budowniczych, w dość szybkim czasie zagospodarowali wybrany przez siebie teren. W XIII–XIV w. powstał tam kompleks z kościołem, dużym i małym klasztorem, domem opata i całym zespołem budynków gospodarczych. Całość otoczono murem.

Po czterechsetletnim okresie funkcjonowania, wraz z wprowadzeniem na Pomorzu reformacji, w 1535 r. klasztor uległ kasacie. Fakt ten przyczynił się do zmiany funkcji poszczególnych obiektów należących do zabudowy klasztornej. Część z nich została zaś zburzona.

Powojenne badania archeologiczne zaowocowały odkryciem wielu reliktów architektury, m.in. małego wirydarza po zachodniej stronie domu opata. Oprócz fragmentów przedmiotów ceramicznych, szklanych i metalowych odkryto tam zbiór w dużej części malowanych szybek witrażowych. Szczegółowa charakterystyka tego zespołu jest przedmiotem prezentowanego artykułu.

Na większości znalezionych szybek dominował ornament geometryczny powiązany z ornamentem roślinnym. W tym ostatnim przeważały liście akantu, winogron, bluszcz i lancetowate wici, jak też fantastyczne trójliście, kwiaty i żołędzie. Do mniej licznych należały przedstawienia antropomorficzne. W tym wypadku na uwagę zasługuje fragment szybki z postacią św. Bernarda z Clairvaux, a także charakterystyczne ujęcia dłoni z wyraźnie zaznaczonymi wydłużonymi palcami. Element ten jest bardzo często spotykany w malarstwie witrażowym Europy Zachodniej XIV w. Materiał kołbacki zawiera ponadto fragmenty przedstawień zoomorficznych (orzeł, lew), solarnych (księżyc) i elementy mitologiczne (gryf). Stosunkowo schematycznie przedstawione są natomiast motywy architektoniczne i heraldyczne w postaci lilii. Tylko na kilku egzemplarzach widnieją fragmenty inskrypcji. Malowane szybki witrażowe zostały wykonane wywodzącą się z Francji techniką en grisaille, która odpowiadała regule cystersów dotyczącej wystroju okien klasztornych. Przeprowadzona przez Autora analiza porównawcza pozwoliła na znalezienie analogii do materiału kołbackiego, które odnalazł on w cysterskim klasztorze w zaodrzańskim Chorin oraz w witrażach pozyskanych z wykopalisk we fryzyjskim, dominikańskim klasztorze w Norden, datowanych na połowę XIV w. Na ten sam okres należy według Autora wyznaczyć powstanie witraży w Kołbaczu. Zniszczenie obiektu, w którym się znajdowały, miało natomiast miejsce w końcu XVI w. W konkluzji zaznaczył on, iż odnalezione witraże dają dobrą podstawę do rekonstrukcji oszklenia średniowiecznego klasztoru cysterskiego.

Roman Kamiński